Materia i Wszechświat
Krzem – pierwiastek życia, młodości i …
19 grudnia o godz. 18.00 zapraszamy do CK Zamek na wykład
Prof. dr. hab. inż. Hieronima Maciejewskiego z Wydziału Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (wstęp wolny). Profesor opowie nam o „Krzemie – pierwiastku życia, młodości i …”.
Krzem, będący przedstawicielem tej samej 14 grupy układu okresowego co węgiel, jest jednym z najważniejszych pierwiastków, bez którego nasze funkcjonowanie byłoby wręcz niemożliwe. Choć w stanie wolnym nie występuje, tworzy szereg bardzo trwałych połączeń, dzięki czemu jest drugim najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem w skorupie ziemskiej. Jest on także niezbędny do życia człowieka, a jego niedobór w organizmie jest bardzo niebezpieczny.
Ale pomijając jakże ważną funkcję biologiczną, krzem i jego związki towarzyszą nam na co dzień w każdej dziedzinie życia, począwszy od elektroniki, poprzez materiały budowlane i konstrukcyjne, środki transportu, baterie słoneczne, chemikalia, tekstylia, kosmetyki i środki chemii gospodarczej, na żywności i ochronie zdrowia skończywszy. Praktycznie nie ma dziedziny, w której pochodne krzemu nie miałyby zastosowania, a jest to spowodowane wyjątkowymi i unikatowymi właściwościami tych związków. Celem wkładu jest m.in. wykazanie, co wyróżnia krzem spośród pozostałych pierwiastków, a tym samym, dlaczego to właśnie on zasłużył na naszą uwagę.
Prof. dr hab. inż. Hieronim Maciejewski – absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki Poznańskiej (1986). Na Wydziale Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza uzyskał stopień doktora nauk chemicznych (1995) i habilitację (2005). Od 2014 r. profesor tytularny. Jest autorem lub współautorem ponad 200 publikacji specjalistycznych. W swojej karierze zawodowej kierował lub pełnił funkcję głównego wykonawcy 29 projektów badawczych. Jego badania są wykorzystywane w przemyśle – autor 102 patentów i zgłoszeń patentowych oraz 45 technologii syntezy związków krzemu. Za zaangażowanie i sukcesy w dziedzinie ochrony własności przemysłowej i rozwijanie innowacyjności wyróżniony został Odznaką Honorową za Zasługi dla Wynalazczości.
Obecnie kieruje Zakładem Chemii i Technologii Związków Krzemu na Wydziale Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jest także dyrektorem Poznańskiego Parku Naukowo-Technologicznego Fundacji UAM i prezesem Zarządu Fundacji UAM.
Fascynujący proces poznawania struktury i ewolucji wszechświata
Jeszcze na początku XX wieku uważano, że cały wszechświat, to tylko jeden gigantyczny układ gwiezdny, zwany Drogą Mleczną, który zawiera około 400 miliardów gwiazd. Sądzono, że ten ogromny układ gwiezdny, to materialna wyspa istniejąca w bezkresnej i pustej przestrzeni o geometrii euklidesowej (takiej, jaką znamy ze szkoły). W świetle dokonanych w XX wieku obserwacji astronomicznych taki prosty model wszechświata okazał się jednak nieprawdziwy.
Za narodziny kosmologii jako nauki przyjmuje się rok 1917, kiedy Albert Einstein zastosował do opisu wszechświata jako całości ogólną teorię względności, będącą współczesną teorią grawitacji. W dużym skrócie można powiedzieć, że w ogólnej teorii względności materia mówi czasoprzestrzeni, jak się ma zakrzywić, a zakrzywiona czasoprzestrzeń mówi materii, jak się ma poruszać.
Założenia przyjęte przez Einsteina prowadzą do wniosku, że przestrzeń wszechświata musi być zamknięta (mieć skończoną objętość) i nie może mieć brzegu jak powierzchnia sfery (podobnie jak powierzchnia kuli ziemskiej nie ma brzegu, lecz skończone pole powierzchni).
Na wykładzie poznamy fascynujący proces odkrywania tajemnic wszechświata w XXI wieku, takich jak np. natura ciemnej materii i ciemnej energii, przyspieszona ekspansja przestrzeni wszechświata, gigantyczne czarne dziury, gwiazdy złotonośne, gwiazdy neutronowe, gwiazdy supernowe, czy fale grawitacyjne.
prof. dr hab. dr h. c. Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz – absolwent fizyki teoretycznej na UAM (1967). Autor ponad 150 artykułów naukowych i 13 książek oraz 17 rozdziałów w książkach z zakresu fizyki teoretycznej modeli spinowych, równowagowej i nierównowagowej termodynamiki kwantowej, fundamentalnych problemów fizyki kwantowej i kosmologii kwantowej oraz ich interpretacji. Autor ponad 100 innych publikacji. Był kierownikiem Zakładu Teorii Magnetyzmu (1991‒2001) i Zakładu Fizyki Kwantowej (2001‒2012), wicedyrektorem Instytutu Fizyki (1987‒1993) i prodziekanem Wydziału Fizyki UAM (1993‒1999). Obecnie profesor senior Wydziału Fizyki UAM. Otrzymał m.in. doktorat honoris causa Bałtyckiego Federalnego Uniwersytetu im. Immanuela Kanta w Królewcu (1995).
Na zaproszenie papieża Jana Pawła II i w Jego obecności wygłosił w latach 1993‒2003 pięciokrotnie referaty na Interdyscyplinarnych Seminariach w Castel Gandolfo. Radny Sejmiku Wielkopolskiego (2002‒2004), poseł na Sejm IV kadencji, delegat do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.
Od 2011 roku członek AKO oraz komandor OESSH, Honorowy Obywatel Miasta i Gminy Kcynia.
Mikołaj Kopernik a astronomia poznańska
550. rocznica urodzin Mikołaja Kopernika skłania do przypomnienia sylwetki wielkiego astronoma, jego genialnego dzieła, rangi jego osiągnięć naukowych. Podkreślenia jego dokonań, mających wpływ na rozwój poglądów na budowę świata, rozwój astronomii globalnej, w tym polskiej, ze szczególnym spojrzeniem na astronomię poznańską.
Osiągnięcia Kopernika w odniesieniu do teorii astronomów starożytnych, w tym powszechnie uznawanej przez ok. 1,5 tysiąca lat teorii Ptolemeusza, będą osią wykładu. Podczas spotkania poznamy także losy teorii heliocentrycznej Kopernika w kolejnych wiekach oraz główne idee jego dzieła „O obrotach”. Egzemplarz pierwszego wydania można oglądać na zamkowej wystawie „Nie to niebo”. Druga część wykładu będzie dotyczyć astronomii polskiej, w szczególności poznańskiej. Przypomniana zostanie sylwetka ks. Józefa Rogalińskiego i jego dzieła w zakresie rozwoju nauk przyrodniczych, w tym astronomii w Poznaniu. Wykład będzie okazją do zapoznania się z działalnością Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Poznańskiego, z jego pozycją naukową na tle astronomii krajowej, europejskiej i światowej. Usłyszymy o prowadzonych obecnie tam pracach badawczych.
prof. dr hab. Edwin Wnuk – astronom, profesor nauk fizycznych, specjalista w dziedzinie mechaniki nieba. Obecnie jest profesorem seniorem w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, w latach 1996‒2016 był jego dyrektorem. Pracuje także na etacie eksperta w Polskiej Agencji Kosmicznej w Warszawie. Jest członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej, Komitetu Astronomii PAN oraz Komitetu Badań Kosmicznych i Satelitarnych PAN. W latach 2007‒2011 był prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Jest autorem licznych opracowań naukowych opublikowanych w czasopismach międzynarodowych, a także popularyzatorem nauki, autorem m.in. tomu „Planeta Ziemia” wydanego w ramach „Wielkiej encyklopedii geografii świata” (1995).
Meteoryt Morasko i deszcz meteorytów
24 maja 2023 r. o godz. 18.00 w Centrum Kultury Zamek w Poznaniu, w Sali pod Zegarem, odbył się wykład pt. „Meteoryt Morasko i deszcz meteorytów”, organizowany w ramach cyklu „Uniwersyteckie Wykłady na Zamku” . Wykład wygłosił prof. dr hab. Andrzej Muszyński.
Nazwa tego żelaznego meteorytu pochodzi od wsi Morasko, która została włączona w granice administracyjne Poznania. Pierwszy okaz został znaleziony jesienią 1914 roku podczas kopania rowów strzeleckich na obrzeżach poligonu. Duży wkład w badania meteorytu Morasko w latach powojennych wnieśli J. Pokrzywnicki, J. Dominik, H. Hurnik i K. Tobolski. Lata 1990–2010 przyniosły znaleziska dużej liczby okazów oraz nowe wyniki badań. Określa się, że meteoryt upadł ok. 4,5 tysiąca lat temu. Elipsa rozrzutu i modelowanie numeryczne wskazują, że ten deszcz meteorytów żelaznych nadleciał z kierunku północnego wschodu i utworzył 7 kraterów. Meteoryt jest klasyfikowany jako gruboziarnisty oktaedryt (IAB MG), wykazuje po trawieniu charakterystyczne figury Widmanstӓttena. Składa się z 94% żelaza i 6% niklu, tworząc dwa główne minerały: kamacyt i teanit. Ważne są inkluzje troilitowo-grafitowe, ponieważ zawierają wiele ciekawych minerałów.
PROF. DR HAB. ANDRZEJ MUSZYŃSKI – geolog, profesor nauk o Ziemi, zatrudniony w Instytucie Geologii na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM. Po uzyskaniu magisterium na Uniwersytecie Wrocławskim (1973), doktoryzował się na uniwersytecie w Sofii (1980), a następnie habilitował się we Wrocławiu (1994). W swych badaniach skupia się w ostatnich latach na problemach meteorytów oraz ekspansji Ziemi. Do jego najważniejszych osiągnięć zaliczyć należy odkrycie jadeitu w skałach metawulkanicznych w Górach Kaczawskich, a także współudział w naukowym udokumentowaniu nowych minerałów w meteorycie Morasko – moraskoitu i czochralskoitu. Został wyróżniony nagrodą im. I. Domeyki Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego za badania petrologiczne w Górach Kaczawskich (wspólnie z Ryszardem Kryzą).
Kryształy we Wszechświecie
9 maja 2023 r. o godz. 18.00 w Centrum Kultury Zamek w Poznaniu, w Sali pod Zegarem, odbył się wykład pt. „Kryształy we Wszechświecie”, organizowany w ramach cyklu „Uniwersyteckie Wykłady na Zamku” . Wykład wygłosi prof. dr hab. Andrzej Katrusiak.
Nasze środowisko w znacznej części składa się z kryształów: naturalnych minerałów skorupy Ziemi, jak i syntetycznych, wytworzonych przez człowieka. Krystaliczne są ściany budynków, tynki, farby, metale (np. w samochodach i samolotach), części organizmów żywych i żywności. Na kryształach opartych jest wiele nowoczesnych technologii – telefonów komórkowych, ekranów ciekłokrystalicznych, komputerów.
Czy kryształy są podobnie powszechne we Wszechświecie? Środowisko człowieka na Ziemi jest unikatowe pod względem ciśnienia około 1 atmosfery i temperatury około 20°C. Jednak pod powierzchnią Ziemi ciśnienie i temperatura szybko rosną i wiele substancji drastycznie zmienia swoje właściwości. Ziemia jest bardzo małą planetą w porównaniu z Jowiszem; Słońce jest niewielką gwiazdą. Czy w olbrzymich ciałach niebieskich również istnieją kryształy? Jak możemy się o tym przekonać, skoro najgłębszym dostępnym miejscem na Ziemi pozostaje Rów Mariański?
Podczas wykładu poznamy badania na temat materii pod wielkim ciśnieniem.
PROF. DR HAB. ANDRZEJ KATRUSIAK – absolwent Wydziału Matematyki i Fizyki na UAM, od 1978 roku zatrudniony na Wydziale Chemii w Zakładzie Krystalochemii; od 2000 roku kierownik Zakładu Chemii Materiałów. Odbył liczne staże zagraniczne. Główne zainteresowania: termodynamika, przemiany fazowe i reakcje chemiczne w ciele stałym, wysokie ciśnienia, symetria, polimorfizm, chemia materiałowa. Autor ponad 500 publikacji, redaktor dwóch książek. Członek komitetu redakcyjnego „Acta Crystallographica”. Laureat Nagrody Marii Skłodowskiej-Curie PAN; Medalu Zawistowskiego PTCh, Nagrody Ministra Edukacji Narodowej. Wieloletni członek i przewodniczący Komisji Wysokich Ciśnień Międzynarodowej Unii Krystalograficznej, Komisji Krystalografii PAN; Komitetu Doradczego Royal Society of Chemistry.
„Życie we wszechświecie”
Prowadzący: prof. dr hab. Wojciech Dimitrow
W ostatnich dwóch dekadach odkryto około pięciu tysięcy planet pozasłonecznych. Są one bardzo różnorodne, a warunki na niektórych z nich mogłyby sprzyjać powstaniu życia. Ten obszar astronomii szybko się rozwija, powstają nowe dedykowane instrumenty oraz metody badawcze. Pierwsze wyniki badań atmosfer planet pozasłonecznych ukazują ich skład chemiczny. Tego typu analizy mogą być wykorzystane przy poszukiwaniu śladów życia. W Układzie Słonecznym też są miejsca potencjalnie sprzyjające życiu. Na przykład w oceanie pod pokrywą lodową satelity Jowisza Europą lub pod powierzchnią Marsa. Innym kierunkiem badań jest poszukiwanie sygnałów od pozaziemskich cywilizacji drogą radiową. Do tego celu wykorzystywane są istniejące radioteleskopy lub budowane są dedykowane instrumenty. Ciekawe również są badania ziemskich ekstremofili, czyli organizmów żyjących w warunkach niesprzyjających. Pokazują one odporność i możliwości adaptacyjne żywych organizmów, potrafią one przetrwać w szerokim zakresie temperatur i ciśnień a nawet w otwartej przestrzeni kosmicznej.
Wojciech Dimitrow – prof. UAM, dr hab. w Instytucie Obserwatorium Astronomicznym Wydziału Fizyki UAM w Poznaniu. Głównym tematem jego badań oraz publikacji są układy podwójne zaćmieniowe gwiazd. Prowadzi wykłady z zakresu spektroskopii, planet pozasłonecznych oraz modelowania układów podwójnych zaćmieniowych. Jest autorem publikacji z zakresu astrofizyki gwiazdowej w czasopismach o międzynarodowym zasięgu oraz członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej.
„Posnania” i inne planetoidy, czyli Wielkopolska w kosmosie
Prowadzący: prof. dr hab. Tadeusz Michałowski
Pierwsza planetoida została odkryta w Obserwatorium w Palermo 1 stycznia 1801 roku i otrzymała nazwę Ceres oraz numer 1. Krąży ona wokół Słońca pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza. Obecnie znamy już ponad milion takich ciał o średnicach od około 1000 km (Ceres) do kilku metrów, w przypadku tych najmniejszych. Liczba rozpoznanych planetoid cały czas rośnie, a największe tempo ich odkrywania ma miejsce obecnie – w okresie po 2000 roku.
Na wykładzie przedstawiona została krótka historia odkrywania planetoid, ich nazewnictwa oraz okoliczności odkrycia w Poznaniu, w dniu 22 września 1949 roku, planetoidy 1572 Posnania. Jest to jedyny w Polsce przypadek, że planetoida nosi nazwę związaną z miejscem odkrycia. Zostaną również zaprezentowane wyniki badań tej planetoidy prowadzone współcześnie w Instytucie Obserwatorium Astronomicznym UAM. Posnania nie jest jedyną wielkopolską nazwą planetoidy. Kilkanaście z nich zostało nazwane nazwiskami astronomów pracujących obecnie lub w przeszłości w Obserwatorium w Poznaniu.
prof. dr hab. Tadeusz Michałowski – astronom, profesor nauk fizycznych, specjalista w zakresie astrofizyki. Był pracownikiem Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, prowadził wykłady m.in. z fizyki planetoid oraz astronomii pozagalaktycznej i kosmologii. Jest autorem licznych publikacji w czasopismach o międzynarodowym zasięgu. Prowadził badania nad fizyczną budową planetoid na podstawie zmian ich jasności, określając kształt planetoid, właściwości ich powierzchni oraz orientację ich osi rotacji i okresów rotacji. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego oraz Międzynarodowej Unii Astronomicznej. W uznaniu jego dorobku decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej jedną z planetoid nazwano (7747) Michałowski.